Wat is een ‘meme’?

This post is also available in Engels.

Op internet staan grappige plaatjes bekend als ‘memes’. Maar in de wetenschappelijke wereld wordt dit woord al veel langer gebruikt. Wat is een ‘meme’ eigenlijk?

Deze foto van de Turkse grillchef Nusret Gökçe, beter bekend als Salt Bae, is een van de populairste memes van dit jaar. Foto: Instagram.

Het internet is een sociale wereld op zich. Net als in het echt vinden er op internet talloze trends plaats. Die variëren van lollige plaatjes als Salt Bae (zie hierboven) tot grappen als de Rick Roll. Er zijn ook trends die zich zowel online als in het echt afspelen, zoals de ALS Ice Bucket Challenge, waarbij iemand een emmer ijs over zijn hoofd gooit, het filmpje online deelt en vrienden via internet uitdaagt om hetzelfde te doen. Al deze kleine stukjes internetcultuur staan bekend onder de noemer ‘meme’. Maar dat woord werd in de wetenschap al gebruikt voordat het internet überhaupt bestond!

Wat is een meme?
Het woord ‘meme’ is in 1976 bedacht door de Britse bioloog Richard Dawkins, in zijn boek The selfish gene. Hij doelde ermee op een stukje cultuur dat zich van mens tot mens voortplant, net als trends op internet. Dawkins zocht bewust naar een woord dat lijkt op ‘gene’, de Engelse term voor een stukje van je DNA. Hij besefte namelijk dat cultuur zich, net als de genen in je DNA, soms gedraagt naar de wetten van de biologische evolutie.

De evolutietheorie
Volgens de evolutieleer van Charles Darwin ontwikkelt al het leven op aarde zich volgens een vast patroon. Allereerst verschillen levende wezens op allerlei manieren van elkaar, of het nou om lichaamsbouw of karakter gaat (‘variatie’). Vervolgens komen wezens terecht in een omgeving waar alleen de individuen met de meest nuttige eigenschappen overleven (‘natuurlijke selectie’, ook wel ‘survival of the fittest’ genoemd). En de wezens die overleven, geven hun eigenschappen door aan hun kinderen (‘overerving’). Op die manier is het leven op aarde in iedere generatie weer anders.

Culturele evolutie
Het is natuurlijk niet zo dat alleen levende wezens de drie eigenschappen van variatie, natuurlijke selectie en overerving bezitten. Je zou kunnen zeggen dat dat ook voor stukjes cultuur geldt. Neem bijvoorbeeld taal. Er ontstaan telkens nieuwe woorden (variatie), die zich van persoon tot persoon verspreiden (overerving). Maar alleen de woorden die toevallig de juiste eigenschappen bevatten, omdat ze bijvoorbeeld grappig of erg toepasselijk zijn, worden populair (natuurlijke selectie). Een woord is dus een voorbeeld van een ‘meme’: een stukje cultuur dat zich verspreidt volgens de wetten van de evolutie.

Memes op internet
Memes op internet zijn niet precies hetzelfde als de memes die Richard Dawkins in zijn boek omschreef. Het grote verschil, volgens Dawkins, is dat memes op internet bewust door mensen worden aangepast. Er vindt dus geen willekeurige variatie plaats, zoals dat bij genen wel het geval is.

Maar klopt dat wel? Vaak weten mensen die memes maken niet precies wat grappig gevonden zal worden op internet. En de meeste grappen op internet zijn ontzettend vergezocht (met een Engels woord: ‘random’).

Het is zeker dat veel internetgebruikers een sterke aandrang voelen om zich te laten horen. Bijna iedereen probeert weleens een grappig plaatje in elkaar te zetten of een woordgrap te bedenken. Soms slaat de grap aan en plant hij zich razendsnel voort. Was dat de bedoeling? Ja! Maar tegen de tijd dat de maker beseft hoe succesvol zijn meme is, is hij de controle over het evolutieproces al lang verloren.

Deze blog is geschreven door Jeroen. Redactie: Mahur.