Hoewel neurowetenschap een van de meest “booming” takken van biomedische wetenschap is, zijn de meeste neurowetenschappers zich er pijnlijk van bewust dat wij nog maar bar weinig begrijpen van het brein. Toch zijn we al een lange weg gekomen. In deze serie bespreken we een aantal stations die neurowetenschappers goddank al gepasseerd zijn. Deze keer: de wetenschappelijke dwaling die frenologie heet.
Lafayette Photo, Londen (publiek domein)
Het besef dat mentale functies hun oorsprong vinden in het brein bestaat al behoorlijk lang. Maar tot de 19e eeuw was hier weinig aan te meten. Wetenschappers debatteerden in die tijd over of het brein één homogeen geheel was, dat alle functies produceert, of dat het in compartimenten verdeeld was met elk een specifieke taak. ’s Werelds eerste frenoloog, Franz Joseph Gall, was een sterk voorstander van de tweede theorie, en was van mening dat het brein begrepen kon worden door alle afzonderlijke onderdelen te identificeren en benoemen.
Gall was ervan overtuigd dat hersendelen die sterk ontwikkeld waren fysiek groter zouden zijn dan andere. Welke delen goed of slecht ontwikkeld waren zou te herleiden zijn door de vorm van de schedel te bepalen, omdat de goed ontwikkelde hersendelen meer ruimte nodig zouden hebben. Onder de zogenaamde ‘faculteiten’ die hij onderscheidde waren zaken als taal- en rekengebieden, maar ook karaktertrekken als arrogantie en zelfs voortplantingsdrift zouden af te lezen zijn uit het schedeldak. Door proefpersonen te onderwerpen aan een schedelmeting kon hij hun geestelijke sterktes en zwaktes ‘verklaren’, en zo bepaalde psychiatrische aandoeningen herleiden en zelfs moordenaars beschuldigen voordat ze ooit iets misdaan hadden. Aldus de frenologie.
Frenologie werd een zeer populaire wetenschap. Schedelmetingen werden gedaan als je in een dipje zat, als je gek verklaard werd, maar ook als je een carrière moest kiezen en je wist niet precies waar je geschikt voor zou zijn. De frenologen gebruikten ‘cold reading’ om mensen altijd een uitleg te kunnen geven waar ze zich in zouden kunnen herkennen, een techniek waar handpalmlezers en andere charlatans zich ook van bedienen. Uitspraken als ‘je voelt je soms onzeker’ en ‘soms vind je het moeilijk je waardering voor anderen te uiten’ gaan op voor vrijwel iedereen en hebben dus altijd succes. Hiermee geeft de ‘cold reader’ zijn gesprekspartner de indruk meer van hem of haar te weten dan hij eigenlijk doet, en door zorgvuldig de reacties op zijn uitspraken te peilen achterhaalt hij nieuwe informatie. Daarnaast waren de onderscheiden faculteiten niet heel precies omschreven en konden ze elkaar tegenwerken of compenseren, wat het eenvoudig maakte een eventuele tegenstelling (grote gewetensknobbel voor een moordenaar, bijvoorbeeld) weer recht te zwammen.
Met de hedendaagse kennis is er weinig meer te zeggen voor het maken van persoonlijkheidsschetsen op basis van het opmeten van hersendelen. Maar het wetenschappelijk fundament van frenologie dondert volledig in elkaar bij de constatering van één heel simpel feit: de menselijke schedel is hard als steen en het brein is net zo stevig als een lillende griesmeelpudding. Al zou je rekengebied groeien tot het formaat van een voetbal, het zal de hele rest van je brein verpulveren voordat het ook maar één bobbeltje in de schedel zal veroorzaken.
Toch hebben een aantal elementen uit de frenologie standgehouden. Het idee dat de hersenen uit verschillende delen bestaan die elk eigen functies uitoefenen is gemeengoed geworden. Sommige van de faculteiten die frenologen benoemden zaten redelijk in de buurt: de ’talenknobbel’ die frenoloog-anatoom Paul Broca ontdekte heet nog steeds het gebied van Broca en heeft nog steeds functies in taal. Maar bovenal is het tijdperk van de frenologie een herinnering aan wat er gebeurt wanneer je het bewijs tegen je theorieën systematisch onder de tafel veegt.
Meer informatie
History of Phrenology (in het Engels)
Phrenology: History of a Pseudoscience (in het Engels)
Dit blog is geschreven door Piet