This post is also available in Engels.
Heb je ooit geprobeerd om een slechte gewoonte af te leren? Wat het ook is – nagelbijten, roken of drinken – je hebt misschien gemerkt dat stoppen heel moeilijk is. En zelfs al lukt het ons; deze gewoontes zijn sterk en komen vaak toch weer boven water. Stressvolle situaties blijken bijzonder sterk in het heractiveren van oude gewoontes. Waarom is dat?
By U.S. Air Force illustration by Airman 1st Class Brittany Perry [Public domain], via Wikimedia Commons
We kunnen gewoontes beschouwen als goed geleerde reacties op specifieke prikkels. Bijvoorbeeld: wanneer een roker een pakje sigaretten ziet [prikkel], voelt hij wellicht de drang om te roken en om aan die drang toe te geven [reactie]. Deze gewoonteherinneringen zijn erg sterk en kunnen “automatisch” aanvoelen: ook al wil de roker expliciet misschien helemaal niet roken nu, hij steekt toch die sigaret op omdat de reactie automatisch geactiveerd is wanneer hij het pakje ziet. In de hersenen worden deze reacties aangeleerd door een structuur die het dorsale striatum heet. Je kunt deze structuur vergelijken met een automatische piloot die reacties in werking kan zetten zonder bewuste controle.
Meerdere geheugensystemen
Maar we hebben ook geheugensystemen die minder automatisch zijn. Zo leert onze hippocampus allerlei dingen – bijvoorbeeld studiemateriaal, een nieuwe taal, of gebeurtenissen die ons overkomen – op zo’n manier dat we de herinneringen expliciet op kunnen halen. Daarnaast is de hippocampus een flexibeler geheugensysteem dan het starre gewoontesysteem. Maar er zitten ook nadelen aan deze flexibiliteit: de hippocampus heeft volgens onderzoek meer “cognitieve middelen” nodig en is daarmee veeleisender dan het gewoontesysteem.
Stress shift tussen geheugensystemen
Stressvolle situaties veranderen de balans tussen deze twee geheugensystemen. Hoewel we in het dagelijks leven vaak vertrouwen op het flexibele systeem, zorgt stress voor een verschuiving naar de automatische piloot. Dat is vaak gunstig, omdat aangeleerde gewoontes ons helpen om snel uit de stressvolle (en misschien juist bedreigende) situatie te komen. Daarnaast kan het gebruik van gewoontes cognitieve middelen besparen, die door de stress beperkt beschikbaar zijn. Maar het probleem is dat er ook slechte gewoontes verscholen liggen in ons brein, zoals roken of nagelbijten. Stress heractiveert die ook, ook al zijn ze niet bevorderlijk.
Een receptor die geheugensystemen controleert
Tijdens mijn promotieonderzoek heb ik de mechanismen onderzocht die ten grondslag liggen aan deze stress-gerelateerde verschuiving in de balans tussen geheugensystemen. Het hormoon cortisol speelt een belangrijke rol in onze reactie op stress en kan communicatie in de hersenen beïnvloeden door aan receptoren te binden op hersencellen. Wanneer we de zogenaamde mineralocorticoidereceptor voor cortisol voor korte duur blokkeerden, vonden we dat stress de de balans tussen geheugensystemen in onze proefpersonen niet verschoof van het flexibele naar het gewoontesysteem. Deze receptor lijkt de stress-gerelateerde verschuiving in de balans tussen geheugensystemen dus te dirigeren.
Onze proefpersonen reageerden minder automatisch op een simpele computer taak. De volgende en meer belangrijke vraag is of het blokkeren van deze receptor ook deze verschuiving kan voorkomen in mensen die roken of aan andere verslavingen lijden. Als dat het geval is, kan de mineralocorticoidreceptor een veelbelovend doel zijn voor de ontwikkeling van nieuwe behandelingen voor zulke aandoeningen.
Dit blog is geschreven door Susanne en kan ook in het Engels gelezen worden. Susanne verdedigt op vrijdag 18 september haar proefschrift getiteld ‘De runner-up: over de rol van de mineralocorticoidereceptor in menselijke cognitie’, dat gaat over dit onderzoek.
Bewerking en vertaling door Lieneke.
leuk stuk, de voor- en nadelen van de automatische piloot. Heb je ook een advies hoe die automatische piloot van de automaat af te krijgen als de slechte gewoonte optreedt?
Bedankt! Gelukkig is onze automatische piloot niet totaal oncontroleerbaar. Je prefrontale cortex, vooraan in je brein, kan de automatische piloot wel degelijk beïnvloeden. Je bewust zijn van je automatische piloot is soms al genoeg om te beseffen dat je ook alternatieven hebt.