Taal kleurt ongemerkt ons wereldbeeld

We nemen onze omgeving niet waar alsof je door een camera kijkt,  zoals je misschien zou denken op basis van je eigen ervaring. De constructie van onze waarneming wordt sterk beïnvloed door aandacht en verwachtingen. Samen met collega-onderzoekers van het Donders Instituut laat ik zien dat woorden, ook als we er ons niet bewust van zijn, onze waarneming kunnen beïnvloeden.

Optische illusie van een eend of een haas

Je kent misschien wel het plaatje waarin je zowel een eend als een haas kunt zien, afhankelijk van waar je je aandacht op richt. Het plaatje (de buitenwereld) verandert niet, en toch zie je twee verschillende dingen. Dit is een klassiek voorbeeld van hoe verwachtingen onze perceptie kunnen beïnvloeden.

Richting beïnvloeden
In ons nieuwe onderzoek bouwen we voort op deze bevindingen. We vroegen ons af of het lezen van woorden die beweging uitdrukken, zoals “vallen” en “opstijgen”, kunnen veranderen hoe je beweging waarneemt. Als je het woord “vallen” leest, zie je dan vervolgens bewegende stippen op een computerscherm eerder omlaag bewegen dan omhoog? Dit was inderdaad wat we vonden: wanneer het woord dezelfde bewegingsrichting beschreef (“vallen”) als de richting van de bewegende stippen (omlaag), reageerden proefpersonen sneller en nauwkeuriger dan wanneer het woord de tegengestelde bewegingsrichting beschreef (“opstijgen”).

Dat is interessant, want de woorden hadden geen voorspellende waarde voor de richting van de stippen: na een “op” woord volgde in de helft van de gevallen een beweging omhoog, en in de andere helft een beweging omlaag. Desondanks informeren deze irrelevante woorden onze beslissingen.

Onbewust beïnvloeden
In hetzelfde experiment testten we ook hoe automatisch de beïnvloeding van onze waarneming door taal is. Een standaard manier om dit te onderzoeken is het ‘maskeren’ van de woorden. Door een woord maar héél kort te laten zien (33 milliseconden) en net ervoor en erna een ‘masker’ te tonen (willekeurige letters, bijvoorbeeld “WJDBRT”) kun je het woord onbewust maken. Dat wil zeggen, de proefpersoon kan niet vertellen welk woord hij heeft gezien, maar het woord wordt wel gedeeltelijk verwerkt door het taalsysteem in de hersenen.

Door de bewegingswoorden te maskeren en dus onbewust te maken, konden we onderzoeken of de woorden desondanks toch invloed zouden hebben op het waarnemen van de richting van bewegende stippen. En dat was inderdaad zo: zelfs als je de woorden niet bewust kan lezen, zorgen ze ervoor dat je sneller en beter bent in het beslissen of beweging omhoog of omlaag gericht is wanneer het woord dezelfde richting beschrijft.

Taal is een machtig middel
Het verplaatsen van je aandacht naar bepaalde aspecten van een plaatje doet je soms een eend, en soms een haas zien. Onze studie toont aan dat taal, net als aandacht, kan beïnvloeden hoe je iets waarneemt. En dat is zelfs zo wanneer woorden irrelevant zijn en je niet eens weet dát je ze gezien hebt. Blijkbaar zijn de associaties tussen woorden en de dingen die ze beschrijven, en tussen de taalgebieden en de visuele gebieden in de hersenen zó sterk, dat deze twee bronnen van informatie automatisch geïntegreerd worden.

Dat taal een machtig middel is, weten we natuurlijk vanwege het effect van marketing (“Even Apeldoorn bellen”) en retorica in de politiek (Bush’s “war on terror”). Wij laten zien dat woorden, ook als we ons er niet van bewust zijn, zelfs een fundamenteel proces als onze waarneming kunnen veranderen.

Meer informatie
Het wetenschappelijke artikel van deze studie

Dit blog is geschreven door gastblogger Jolien Francken. Jolien is een PhD student op het Donders Instituut en doet onderzoek naar de invloed van taal op hoe we de wereld zien. Daarnaast schrijft ze een boek over dit onderwerp dat in 2016 zal verschijnen. Meer informatie kun je hier vinden. Dit blog is eerder verschenen op Het Talige Brein.

Bewerking door Romy